Een aantal jaren geleden publiceerde ik een blogbericht over wereldleiders. Bij herlezing blijkt het onderwerp nog altijd actueel. De wereld kent leiders die inspireren en hervormen, en leiders die overheersen en onderdrukken. Sommigen streven naar gerechtigheid en vrede, anderen naar macht en controle. Maar wie bepaalt wat ‘goed’ of ‘kwaad’ is? Die vraag is zo oud als de mensheid zelf.
De scheidslijn tussen goed en kwaad is zelden scherp. Ze wordt gevormd door tijdgeest, cultuur, religie en persoonlijke overtuiging. Harmonie, empathie en gerechtigheid worden vaak met het goede geassocieerd; egoïsme, onderdrukking en geweld met het kwade. Toch is leiderschap zelden zwart-wit. Er bestaan figuren die als ‘goede dictators’ worden gezien – een ogenschijnlijke tegenstelling. Julius Caesar is daar een voorbeeld van. Hoewel hij met harde hand regeerde, bracht hij orde en hervormingen na chaos en burgeroorlogen. Zijn erfenis leeft voort in de bestuursstructuren van het Romeinse Rijk, ook in gebieden die pas na zijn dood werden geïntegreerd, zoals de regio rond het latere Utrecht.
Tegen deze achtergrond krijgt het beeld van een andere leider, te vinden op de Pausdam in Utrecht, extra betekenis. Daar staat Adrianus VI, geboren als Adriaan Floriszoon Boeyens aan de Oudegracht, en de enige Nederlandse paus ooit. Zijn sobere voorkomen, vastgelegd in brons, weerspiegelt een man die met overtuiging hervormingen wilde doorvoeren in een corrupte en decadente kerk. Zijn pausdom, kort en moeizaam, werd getekend door tegenstand van binnenuit en dreiging van buitenaf. De Reformatie roerde zich, koning Frans I stookte het vuur op, en Adrianus stierf onder verdachte omstandigheden – wellicht werd hij vergiftigd. Zijn streven naar zuivering en dienstbaarheid maakt hem tot een vroege voorloper van figuren als paus Franciscus.
Leiden en lijden
De Pausdam is meer dan een straatnaam in Utrecht. Het is een plek van stilte en bezinning, een ruimte waar de geschiedenis tastbaar wordt in brons en steen. Het standbeeld van Adrianus VI staat daar niet zomaar als ornament, maar als moreel baken. Het herinnert ons eraan dat macht niet altijd gepaard gaat met pracht en praal, en dat echt leiderschap zich vaak afspeelt in de schaduw van strijd, twijfel en opoffering.
Het beeld van Adrianus roept vragen op die tijdloos zijn: wie durft werkelijk te hervormen van binnenuit? Wie blijft trouw aan zijn geweten, zelfs als de wereld zich tegen hem keert? Adrianus probeerde als paus een ontspoord Vaticaan terug te brengen naar eenvoud en integriteit. Zijn hervormingsdrang, zijn ascetische levensstijl en zijn confrontatie met de machtige machten van zijn tijd maken hem tot een symbool van morele moed. Het is dan ook treffend dat hij, eeuwen later, juist in zijn geboortestad in beeld is gebracht als een nederige maar standvastige figuur – een herinnering aan de tragiek én de waardigheid van leiderschap.
Want lijden en leiden gaan vaak hand in hand. Denk aan Nelson Mandela, die 27 jaar in gevangenschap doorbracht, gescheiden van zijn gezin, vernederd en geïsoleerd, enkel omdat hij geloofde in gelijke rechten. En toch verliet hij zijn cel zonder wrok, en leidde hij Zuid-Afrika richting verzoening en hoop.
Of Franklin D. Roosevelt, de Amerikaanse president die ondanks zijn verlamming het vertrouwen van een hele natie wist te winnen. Hij werd viermaal verkozen en loodste zijn land door zowel de economische rampspoed van de Grote Depressie als de gruwel van de Tweede Wereldoorlog. Zijn fysieke beperking werd geen belemmering, maar juist een bewijs van zijn kracht.
Winston Churchill inspireerde met woorden. In de donkerste dagen van het Verenigd Koninkrijk sprak hij zijn volk moed in – niet met garanties op overwinning, maar met vastberadenheid en eerlijke ernst: “We shall never surrender.” Ook hij kende diepe twijfel, politieke mislukking en persoonlijke eenzaamheid, en toch stond hij op toen het ertoe deed.
Daartegenover staan leiders die hun macht anders aanwendden. Mao Zedong bijvoorbeeld, die met harde hand China transformeerde, maar ten koste van miljoenen mensenlevens. Of Dzjengis Khan, die een wereldrijk opbouwde op basis van militaire kracht en terreur. Ook in onze eigen tijd is het beeld van leiderschap vaak gekleurd door de bril van de beschouwer: Vladimir Poetin, Donald Trump, en Kim Jong-un. Sommigen zien in hen kracht en controle, anderen vooral manipulatie, angst en verdeeldheid.
Beelden van leiders
Beelden van leiders zijn zelden objectieve getuigen. Ze verheerlijken of veroordelen, idealiseren of reduceren. Toch is het beeld van Adrianus VI op de Pausdam anders. Het straalt geen macht uit, maar ernst. Geen triomf, maar toewijding. Het nodigt niet uit tot bewondering, maar tot overdenking.
Het zet aan tot de vraag: wat maakt een mens werkelijk groot? Niet alleen zijn daden, maar ook zijn intenties. Niet alleen zijn successen, maar ook zijn mislukkingen. Zijn vermogen om te twijfelen, te luisteren, te lijden en tóch door te gaan. Misschien is dat wel de essentie van waarachtig leiderschap: niet de drang om te heersen, maar de wil om te dienen.
Ook onze vorige paus, Franciscus – de eerste Latijns-Amerikaanse paus, gekozen in 2013 en onlangs overleden – probeerde de kerk van binnenuit te hervormen. Zijn kernwoorden waren eenvoud, barmhartigheid en sociale rechtvaardigheid. Hij woonde bewust niet in het pauselijk paleis, sprak zich uit tegen armoede, klimaatverandering en machtsmisbruik binnen de kerk. En net als Adrianus ondervond ook hij hevige tegenstand: van conservatieve kardinalen, nationale kerken en politieke leiders.
Zijn pogingen om seksuele misstanden aan te pakken, de rol van vrouwen te heroverwegen en de houding van de kerk tegenover homoseksualiteit te verzachten, leverden hem zowel applaus als afkeuring op. Zijn hervormingsgezindheid was voorzichtig maar principieel. Hij balanceerde tussen traditie en vernieuwing, vaak onder het kritische oog van media en curie. Het lijden dat met zijn leiderschap gepaard ging, was niet fysiek zoals bij Mandela of Roosevelt, maar moreel, institutioneel en geestelijk.
En zo krijgt het standbeeld op de Pausdam een actuele lading. Het is geen reliek uit het verleden, maar een spiegel voor het heden. Het vraagt ons: hoe beoordelen wij leiders? Aan hun succes? Of aan hun oprechtheid? Aan hun invloed? Of aan hun integriteit?
Uit welke hoek gaat de wind waaien?
Sinds mei 2025 is er een nieuwe paus: Leo XIV, geboren als Robert Francis Prevost in Chicago. Hij is de eerste Amerikaan op de Petrusstoel en verdiende zijn sporen in Peru als missionaris, docent en bisschop – een man met wortels in twee werelden, gevormd te midden van gewone mensen.
Zijn stijl? Een interessante mengeling van traditie en sociale betrokkenheid. Waar paus Franciscus de nadruk legde op soberheid, kiest Leo XIV weer voor klassieke gewaden, Castel Gandolfo als zomerverblijf, en een vleugje ceremonie. Tegelijk blijft zijn toon eenvoudig en nederig.
Hij zet sterk in op thema’s als rechtvaardigheid, milieu en kerkelijke integriteit. Al kort na zijn verkiezing trad hij op tegen misbruik binnen de kerk. Onlangs betuigde hij medeleven na de overstromingen in Texas – zijn geboorteland.
Leo XIV lijkt de balans te zoeken tussen eerbied voor het ambt en pastorale nabijheid. Of dat lukt, moet de tijd leren. Maar deze paus spreekt een nieuwe taal, geworteld in ervaring en eenvoud. Dat is op zichzelf al veelzeggend.
De toekomst zal onthullen of ook hij herdacht zal worden in steen of brons.
Kijken voorbij het brons
Als ik op de Pausdam ben, neem ik bijna altijd even een foto van Paus Adrianus VI. Niet omdat het beeld verandert, maar omdat ikzelf dat wel doe. Het licht, mijn stemming, de wereld om me heen, alles kleurt hoe ik kijk. Fotografie helpt me stil te staan, echt te zien.
In zijn sobere houding vind ik iets dat me raakt, een mengeling van overtuiging en eenzaamheid. Dat probeer ik vast te leggen. Niet om het beeld mooier te maken, maar om te tonen wat het in mij oproept. Misschien is dat wel wat fotografie voor mij betekent: aandacht, verwondering en een gesprek zonder woorden.
Een man van brons
Geen zegenend gebaar,
geen triomf,
maar ernst.
Hij kijkt niet over ons heen
maar recht de tijd in.
een herder
Spreekt de taal van geweten
Leiders komen en gaan,
met woorden als zwaarden
of handen als helers.
Maar het beeld op de Pausdam
fluistert niets,
Onhoorbaar zegt hij veel.
Afbeeldingen:
Afbeelding Schilderij: Portret van paus Adrianus VI (1459-1523) – Door Jan van Score| – Centraal Museum Utrecht – inv.nr: 2244
Kleurenfoto’s door André Brockbernd ©